Stroński Stanisław, krypt.: S., S.S., St., St.-ński, St.St., St. St-ński, St. Str-nski, St. Str-ski, pseud. Glossator (1882–1955), romanista, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego i Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, publicysta, polityk, poseł na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej, wicepremier, minister informacji i dokumentacji.

Ur. 18 VIII w Nisku, był jednym z siedmiorga dzieci Kajetana (1854–1931), inżyniera drogowego, i Emilii Loevy (1856–1915), córki żydowskiego lekarza w Nisku.

Po ukończeniu gimnazjum w Nowym Sączu, w r. 1900, rozpoczął S. studia z filologii romańskiej na Wydz. Filozoficznym Uniw. Lwow. Uczęszczał na zajęcia m.in. Edwarda Porębowicza, Antoniego Kaliny i Romana Pilata. Należał do studenckich kół: literackiego i filozoficznego. Na przełomie l. 1900/1 został członkiem tajnego Związku Młodzieży Polskiej (ZMP) «Zet»; wszedł wtedy do redakcji, wydawanego przez Związek we Lwowie legalnego miesięcznika „Teka” i pracował w niej, wraz z Kazimierzem Jareckim i Antonim Lutyńskim, do r. 1902. W r. akad. 1902/3 studiował romanistykę i slawistykę na Wydz. Filozoficznym Uniw. Wiedeńskiego, gdzie słuchał wykładów m.in. W. Meyera-Lübkego, A. Mussafii, E. Magdalena, R. Beera, I. Popoviča i V. Jagicia. Od r. 1903 kontynuował studia we Lwowie. T.r. opublikował antyrosyjską broszurę Głos młodzieży w sprawie propagandy zmierzającej do ściągnięcia uczonych polskich na zjazd historyków i filologów słowiańskich w Petersburgu (Lw.) i rozpoczął współpracę z redagowanym przez Zygmunta Wasilewskiego lwowskim dziennikiem „Słowo Polskie”. Dn. 13 XI został w miejsce Edwarda Dubanowicza prezesem lwowskiej Czytelni Akademickiej, prowadzonej przez ZMP «Zet»; zajął wtedy wrogie stanowisko wobec studentów ukraińskich. Dn. 10 II 1904 ustąpił z tej funkcji i tegoż miesiąca wyjechał do Paryża, gdzie kontynuował studia na Sorbonie i w École Prâtique des Hautes Études. W r. 1905 wrócił do Lwowa i 26 VII t.r. został mianowany nauczycielem w II Szkole Realnej; wstąpił również do tajnej Ligi Narodowej oraz, prawdopodobnie w grudniu, do jawnego Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego (SDN). Współpracował w tym okresie z Janem Ludwikiem Popławskim i Tadeuszem Cieńskim. W opinii władz policyjnych należał w SDN do grupy «nieprzejednanych». Dn. 5 IV 1906 uzyskał na Sorbonie doktorat na podstawie wysoko ocenionej w świecie naukowym edycji krytycznej Le troubadour Elias de Barjols (Toulouse 1906). Zrezygnował z pracy nauczyciela we Lwowie i dzięki dwukrotnie przyznanemu stypendium im. Wiktora Osławskiego, od listopada 1906 do stycznia 1909 prowadził badania naukowe w Paryżu oraz krótką kwerendę archiwalną we Włoszech. W r. 1906 ogłosił artykuł O autonomię Galicji („Myśl Pol.” nr 38–40), a w r. 1907 prace: Notes sur quelques troubadours et protecteurs des troubadours („Revues de Langues Romanes”, odb. Montpellier 1907) i Recherches historiques sur quelques protecteurs des troubadours („Annales du Midi” z. 1, odb. Toulouse 1907). Dn. 1 VII t.r. na polecenie grupującej galicyjskie partie prawicowe Rady Narodowej założył w Paryżu wraz z Kazimierzem Woźnickim jej ekspozyturę Agence Polonaise de Presse; od grudnia zajmował się w niej ankietą Henryka Sienkiewicza do «znakomitości europejskich» w sprawie projektu ustawy kanclerza Niemiec B. von Bülowa o przymusowym wywłaszczeniu Polaków. W SDN był krytyczny wobec taktyki politycznej Stanisława Grabskiego w Galicji oraz neoslawistycznych koncepcji Romana Dmowskiego. Gdy pod koniec stycznia 1908 na posiedzeniu Rady Głównej Ligi Narodowej w Warszawie doszło do rozłamu, S. odszedł ze stronnictwa razem z Dubanowiczem, Bolesławem Batorem, Stefanem Dąbrowskim i Stanisławem Kasznicą; w Lidze Narodowej jednak zapewne pozostał. Wszedł do Rady Nadzorczej paramilitarnych Drużyn Bartoszowych, powołanych przez ZMP «Zet» w maju 1908. Zakończył t.r. współpracę ze „Słowem Polskim”, a od stycznia 1909, korzystając ze wsparcia konserwatystów wschodniogalicyjskich (tzw. Podolaków), redagował z Dubanowiczem, założony przez rozłamowców, lwowski dwutygodnik „Rzeczpospolita”. Dn. 5 I t.r. został członkiem propagującego solidaryzm społeczny stow. politycznego Organizacja Jedności Narodowej. Z okazji obchodów 100. rocznicy urodzin Juliusza Słowackiego ogłosił w lwowskim „Pamiętniku Literackim” artykuł Wpływ Dantego w „Grobie Agamemnona” Słowackiego (R. 8: 1909, odb. Lw. 1909).

S. habilitował się w r. 1909 na Wydz. Filozoficznym UJ na podstawie rozprawy Le troubadour Folquet de Marseille (Cracovie 1910), krytycznego i komentowanego wydania jego poezji, poprzedzonego obszernym studium wstępnym; po kolokwium habilitacyjnym, 19 III 1910, z zakresu filologii romańskiej i wygłoszeniu wykładu habilitacyjnego O powstaniu epopei francuskiej (23 III t.r.) oraz nostryfikacji doktoratu, austriackie Min. Wyznań i Oświaty zatwierdziło habilitację 28 VII. Dn. 22 XI został S. mianowany profesorem nadzwycz. filologii romańskiej i objął 1 I 1911 po Maksymilianie Kawczyńskim Katedrę Romanistyki na UJ. Wykładał (do r. 1914) składnię francuską, historyczną pisownię francuską i prowansalską, literaturę starofrancuską, epopeję starofrancuską, starofrancuskie utwory powieściowe, włoską gramatykę historyczną, a także najstarszą literaturę włoską oraz twórczość Dantego. Prowadził też seminaria poświęcone trubadurom prowansalskim i tekstom starofrancuskim. Był promotorem przewodów doktorskich Małgorzaty Rongier i Władysława Folkierskiego. Dn. 28 XII 1911 wszedł do zarządu utworzonej w Krakowie Organizacji Obrony Kresów Zachodnich, działającej jako sekcja Rady Narodowej. Współpracował z krakowskim miesięcznikiem „Museion”, w którym ogłosił artykuł Trubadurzy w legendzie i w rzeczywistości (1913 z. 5), a w l. 1912–13 z warszawskim „Tygodnikiem Polskim”. W r. 1912 opublikował kolejny artykuł w „Annales du Midi” Notes de littérature provençale (odb. Paris 1912). Dn. 10 XI t.r. uczestniczył w Wiedniu w założycielskim zebraniu Tymczasowej Komisji Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych (od 30 XI 1913 Komisja Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych). Potrzebę współpracy w niej wszystkich obozów politycznych przedstawił w artykule Porozumienie z grupami skrajnymi („Rzeczpospolita” 1912 nr 86). Wkrótce jednak zaczął dążyć do sparaliżowania prac Komisji i krytykował ją na łamach „Rzeczpospolitej”. Sprzeciwiał się koncesjom na rzecz Ukraińców w ordynacji wyborczej do galicyjskiego Sejmu Krajowego, m.in. w przemówieniu na zebraniu we Lwowie 19 III 1913 i w broszurze Przeciw takiej reformie wyborczej (Lw. 1913). Dn. 1 VI t.r. uczestniczył w Krakowie w obradach Polskiej Rady Katolickiej; swoje przemówienie ze zwołanego przez nią wiecu opublikował pt. O stanowisku ks. biskupów („Rzeczpospolita” 1913 nr 100, odb. Lw. 1913). Brał też udział w towarzyskich spotkaniach nieformalnego klubu profesorskiego zwanego Zeitgenossen (Kółko współczesnych), utworzonego przez prof. Wilhelma Creizenacha. W wyborach do Sejmu Krajowego t.r. przegrał w Krakowie jako kandydat Komitetu Obywatelskiego, jednak 12 VII uzyskał mandat poselski z okręgu złoczowskiego. W Sejmie został członkiem kierowanego przez Witolda Czartoryskiego Klubu Centrum i działał w jego komisji pracującej nad reformą ordynacji wyborczej. Dn. 16 II 1914 wszedł do komisji sejmowych: przemysłowej oraz szkolnej (wraz z Włodzimierzem Singlewiczem został jej sekretarzem). T.r. opublikował w Paryżu książkę La légende amoureuse de Bertran de Born (jej streszczenie w jęz. polskim pt. Przygody dworne trubadura Bertranda de Born ukazało się już w r. 1913 w Krakowie), przyjętej z uznaniem przez autorytety romanistyczne. Wobec napiętej sytuacji międzynarodowej S. zaprzestał wydawania „Rzeczpospolitej”; ostatni numer ukazał się 11 VII 1914. Pod koniec lipca t.r. uczestniczył we Lwowie w powołaniu Komitetu Narodowego (od 5 VIII Centralny Komitet Narodowy), utworzonego przez SDN, PSL-«Piast» i Klub Centrum.

Po wybuchu pierwszej wojny światowej S. wszedł 16 VIII 1914, jako reprezentant Klubu Centrum, do Sekcji Zachodniej Naczelnego Komitetu Narodowego (NKN) i przewodniczył w niej Dep. Organizacyjnemu. Na posiedzeniach Sekcji krytykował m.in. Józefa Piłsudskiego i Ignacego Daszyńskiego. Dn. 21 IX t.r. został oskarżony o współodpowiedzialność za rozwiązanie poprzedniego dnia Legionu Wschodniego w Mszanie Dolnej i pozbawiony 13 X funkcji szefa Dep. Organizacyjnego. W rezultacie 20 X wraz z przedstawicielami SDN, «Podolaków» i Klubu Centrum złożył mandat członka NKN, po czym wyjechał do Zakopanego. Od 4 XII 1914 do 2 VII 1917 był internowany wraz z rodziną przez władze austriackie w Mürzzuschlag w Styrii; zwolniony został na mocy amnestii. Dn. 2 IX 1917, na posiedzeniu Koła Sejmowego zaproponował powołanie Komitetu Wykonawczego, reprezentującego Polaków zaboru austriackiego. W październiku wznowił zajęcia na UJ; wykładał włoską gramatykę historyczną, morfologię, średniowieczną lirykę francuską i prowansalską oraz prowadził seminarium o poezji F. Villona. T.r. zbliżył się do pasywistycznego Zjednoczenia Narodowego działającego w Król. Pol. Od r. 1918 współpracował z krakowskim dziennikiem „Głos Narodu”, a w l. 1918–19 także z warszawskim „Tygodnikiem Ilustrowanym”. W październiku 1918, dzięki staraniom rektora UJ Kazimierza Żorawskiego, austro-węgierskie Min. Wyznań i Oświaty mianowało S-ego profesorem zwycz. (od 1 X 1919).

Wybuch walk polsko-ukraińskich, 1 XI 1918, zastał S-ego we Lwowie, skąd przedostał się 8–9 XI t.r. (początkowo samolotem, pilotowanym przez Stefana Steca) do Krakowa; następnego dnia na wiecu w gmachu Tow. Gimnastycznego «Sokół» przy ul. Wolskiej (obecnie Piłsudskiego) przedstawił sytuację we Lwowie. Dn. 14 XI został przez Polską Komisję Likwidacyjną skierowany do Paryża i 23 XI zapoznał tam Komitet Narodowy Polski (KNP) z przebiegiem walk polsko-ukraińskich oraz sytuacją po powołaniu rządu Jędrzeja Moraczewskiego; domagał się też przysłania do kraju Armii Polskiej, tworzonej we Francji. W Paryżu kierował Dep. Organizacyjnym KNP i równocześnie był rzeczoznawcą Polskiego Biura Kongresowego (filii Biura Prac Kongresowych w Warszawie), przygotowującego materiały na konferencję pokojową. Pracował w Komisji ds. Galicji jego Wydz. I Politycznego i opublikował Documents ruthéno-ukrainiens (Paris 1919). Na polecenie KNP zorganizował w Paryżu redakcję tygodnika „L’Indépendence Polonaise”, który podczas konferencji pokojowej miał przedstawiać polską rację stanu (pierwszy numer ukazał się 25 I 1919); kierował pismem wraz z Folkierskim do 12 VII t.r. Pod koniec lipca wrócił S. do kraju i związał się ze skupionymi wokół Dubanowicza rozłamowcami ze Związku Sejmowego Ludowo-Narodowego, którzy po połączeniu się z Polskim Zjednoczeniem Ludowym utworzyli Narodowe Zjednoczenie Ludowe. Po dymisji rządu Paderewskiego 4 XII bezskutecznie dążył do objęcia przez niego teki ministra spraw zagranicznych w powołanym 13 XII rządzie Leopolda Skulskiego. Zajęty w tym okresie działalnością polityczną i publicystyczną, nie był czynny naukowo, jednak wskutek starań Ignacego Chrzanowskiego otrzymał w poł. t.r., potwierdzający wcześniejszą nominację austriacką, tytuł profesora zwycz. W listopadzie został na UJ urlopowany na dwa miesiące, a ponieważ prośbę o dalszy urlop bezpłatny Rada Wydz. Filozoficznego odrzuciła, złożył rezygnację z Katedry Romanistyki przyjętą 14 I 1921.

Dn. 20 IV 1920 w liście skierowanym do Paderewskiego przedstawił S. projekt powołania nowego dziennika „Rzeczpospolita”. Po założeniu spółki wydawniczej z 60% udziałem Paderewskiego oraz 40% S-ego i Dubanowicza, a także po wykupieniu od rodziny Straszewiczów Zakładów Graficznych Drukarnia Polska przy ul. Szpitalnej 12 w Warszawie, wydano 15 VI t.r. pierwszy numer dziennika w edycjach ogólnopolskiej oraz porannej i wieczornej dla Warszawy. S. objął funkcję redaktora naczelnego pisma i wraz z Dubanowiczem, Stefanem Dąbrowskim oraz abp. lwowskim obrządku ormiańskiego Józefem Teodorowiczem nadawał mu kierunek polityczny. Dzięki sprawnemu kolportażowi i filiom redakcji powstałym w Krakowie, Lwowie, Poznaniu i Wilnie, dziennik już latem osiągnął nakład 100 tys. egzemplarzy, stając się jednym z największych na polskim rynku. Ton publicystyki S-ego był zdecydowany, a często agresywny. Już w pierwszym numerze artykułem Rząd najwinniejszych wszedł S. w konflikt z administracją państwową, krytykując, wobec odwrotu wojsk polskich z Kijowa, politykę wschodnią Piłsudskiego i popierającą ją lewicę. Dn. 24 VI w artykule Nowy rząd (nr 10) przyjął z zadowoleniem utworzenie dzień wcześniej prawicowego gabinetu Władysława Grabskiego, zwłaszcza powołanie Eustachego Sapiehy na ministra spraw zagranicznych, a 2 VII w artykule Rada i rząd (nr 13) wypowiedział się z aprobatą o powstaniu Rady Obrony Państwa, ograniczającej kompetencje Piłsudskiego. W artykule Straceńcy (nr 32) zaatakował lewicę sejmową za krytykę przyjęcia przez Grabskiego warunków rozejmowych z Rosją Sowiecką, narzuconych 10 VII przez Ententę na konferencji w Spa. Po publikacji 18 VII jego artykułu Rachunek sumienia (nr 34), oskarżającego Piłsudskiego o prowadzenie polityki awanturniczej, komisarz rządu dla m. stoł. Warszawy Franciszek Anusz zawiesił następnego dnia wydawanie dziennika na tydzień (ukazywał się w tym okresie jako jednodniówka pod tytułem zaczynającym się od słowa «res» lub «rzecz»). Wobec katastrofalnej sytuacji na froncie, S. z umiarkowanym zadowoleniem przyjął powołanie 24 VII Rządu Obrony Narodowej Wincentego Witosa i nawoływał do zaprzestania walk politycznych (Dwa zawieszenia broni, „rzecz Ojczysta” nr z 25 VII), jednak już 3 VIII skrytykował wicepremiera Daszyńskiego w artykule Cele na wschodzie (nr 49), a w artykule Stanowczych czynów (nr 50) domagał się permanentnych obrad Rady Obrony Państwa i oddania WP pod dowództwo francuskie gen. M. Weyganda. Z tego powodu został ukarany grzywną, a pismo ponownie zawieszono, tym razem na dwa dni (znowu ukazywało się jako jednodniówka). Postulując ścisłą współpracę z Wielką Brytanią i Francją, sprzeciwiał się S. rokowaniom polsko-sowieckim (Czy sam na sam, nr 55). W czasie ataku Armii Czerwonej na Warszawę opublikował 14 VIII artykuł O cud Wisły (nr 60), nawiązując tytułem do rozpowszechnionego we Francji w r. 1914 określenia «cud Marny». Po odparciu sił sowieckich przedstawił bitwę warszawską jako cud, który nastąpił po ośmiogodzinnych modłach zarządzonych przez gen. Józefa Hallera (Wierna rzeka, nr 67); odtąd bitwę tę nazwano «cudem nad Wisłą». Główne zasługi wojenne przypisywał Hallerowi i Weygandowi, umniejszał natomiast rolę Piłsudskiego, sprzeciwiając się też kontynuacji jego planów federacyjnych na wschodzie (Ocalenie Ojczyzny, nr 75). Po zajęciu Wilna przez oddziały gen. Lucjana Żeligowskiego (12 X) opowiedział się za wcieleniem miasta do Polski w artykułach: Iść otwarcie do Wilna (nr 120) i W ręce odpowiedzialne (nr 137). W artykule Zarząd wileński (1921 nr 82) ubolewał, że w Tymczasowej Komisji Rządzącej Litwy Środkowej zasiadają zwolennicy rozwiązań federacyjnych.

Pod koniec r. 1920 „Rzeczpospolita” zaczęła przynosić straty. Przy współpracy S-ego z wysłannikami Paderewskiego, Józefem Orłowskim i Sylwinem Strakaczem, przyjęto w r. 1921 program oszczędnościowy, m.in. likwidując filie redakcji. T.r. włączył się S. w debatę konstytucyjną; poparł projekt prawicy, a po uchwaleniu konstytucji marcowej przedstawił swe poglądy w broszurze Konstytucja 17 marca 1921 (W. 1921). Podpisanie 18 III t.r. w Rydze pokoju z Rosją Sowiecką przyjął z zadowoleniem, widząc w traktacie klęskę programu federacyjnego; swoje stanowisko w tej sprawie przedstawił w publikacjach: Pokój i granice na wschodzie (nr 76) i Po czterech stuleciach (nr 102). W artykułach Błędy P. Lloyd George’a (nr 131) i Korfanty w powstaniu (nr 191) uzasadniał historyczne, etnograficzne i gospodarcze prawa Polski do Górnego Śląska, popierał działalność Wojciecha Korfantego i polemizował z poglądami brytyjskiego premiera Lloyda George’a; ostatecznie zaaprobował podział Górnego Śląska, dokonany 20 X przez Radę Ambasadorów. Po rozłamie w Narodowym Zjednoczeniu Ludowym wszedł 21 VI do konserwatywnego Narodowo-Chrześcijańskiego Stronnictwa Ludowego (NChSL), przekształconego w marcu 1924 w Stronnictwo Chrześcijańsko-Narodowe (SChN). Wobec ponownego zadłużenia „Rzeczpospolitej” Orłowski i Strakacz odsunęli w r. 1921 S-ego od spraw administracji pisma. Artykuł S-ego Niżej miary urzędu (1922 nr 176), przedstawiający rząd Artura Śliwińskiego jako prowokację Piłsudskiego wobec prawicy, spowodował konfiskatę porannego nakładu dziennika. Ponowna krytyka Naczelnika Państwa w artykule W matni (1922 nr 205) doprowadziła do skazania S-ego na zapłatę 100 tys. marek polskich grzywny.

W kampanii wyborczej do Sejmu I kadencji wspierał S. w „Rzeczpospolitej” utworzony 16 VIII 1922 blok wyborczy Chrześcijański Związek Jedności Narodowej (w skład którego wszedł NChSL). Kandydując z listy tego bloku, 5 XI t.r. uzyskał mandat poselski z okręgu stołecznego i został wiceprezesem utworzonego przez NChSL parlamentarnego Klubu Chrześcijańsko-Narodowego oraz członkiem parlamentarnej Komisji Spraw Zagranicznych. Wybór Gabriela Narutowicza na prezydenta RP (9 XII) przyjął z oburzeniem (Ich prezydent, nr 337), krytykując zwłaszcza głosujących na niego reprezentantów mniejszości narodowych (Obłuda, nr 339, Prawo i jego istota, nr 340). W artykule Zawada (nr 341) stwierdził, że prezydent «osobą swą zawalił drogę ku naprawie gospodarczo-skarbowej w państwie». Dn. 17 XII, nazajutrz po zabójstwie Narutowicza, opublikował artykuł Ciszej nad tą trumną (nr 344), w którym oddając hołd prezydentowi, zrzucał z prawicy odpowiedzialność za zamach, wzywał lewicę do zaniechania oskarżeń, a winą za zaistniałą sytuację obarczał nadal mniejszości narodowe. Uważany powszechnie za moralnego sprawcę zabójstwa, wg posła włoskiego w Warszawie F. Tommasiniego, S. obawiał się samosądu i zamieszkał na krótko u przyjaciół. Z zadowoleniem przyjął powstanie koalicji Związku Ludowo-Narodowego, PSL-«Piast» i Polskiego Stronnictwa Chrześcijańskiej Demokracji (Przełom, 1923 nr 133) oraz powołanie 28 V 1923 gabinetu Witosa (Rząd przełomu, nr 144). Po kolejnym ataku na Piłsudskiego, wycofującego się wówczas z oficjalnego ubiegania się o władzę w państwie, dokonanym w artykułach Zmiany w sztabie (nr 147) oraz Osoba a naród (nr 181), został spoliczkowany przez działacza socjalistycznego Jerzego Radomskiego; pod naciskiem przyjaciół uchylił się od pojedynku. Po dymisji 15 XII t.r. rządu Witosa podkreślał fachowość powołanego pozaparlamentarnego rządu Władysława Grabskiego (Uspokojenie, nr 346). W Paryżu wydał rozprawę Adam Mickiewicz et le Romantisme (1923). W l. 1923–7 współpracował z „Dziennikiem Poznańskim”. W poł. r. 1924 wyjechał do Lyonu, gdzie uczestniczył w obradach Międzynarodowej Federacji Stowarzyszeń Ligi Narodów, m.in. broniąc zasady numerus clausus propagowanej przez Narodową Demokrację w polskim szkolnictwie wyższym. Wszedł do założonego t.r. Związku Syndykatów Dziennikarzy Polskich (od r. 1932 Związek Dziennikarzy RP). W tym okresie nakład „Rzeczpospolitej” spadł do 20 tys. egzemplarzy i w październiku 1924 Paderewski bez powiadomienia S-ego sprzedał dziennik Korfantemu.

Dn. 26 X 1924 rozpoczął S. wraz z dotychczasowym zespołem „Rzeczpospolitej” wydawanie nowego dziennika – „Warszawianka”. Od t.r. współpracował też z „Kurierem Lwowskim” (do r. 1935) oraz redagowanym m.in. przez Stanisława Kozickiego „Kurierem Poznańskim” (do r. 1939). Najwięcej publikował jednak w „Warszawiance”, m.in. w artykułach Dzieło niszczenia (1925 nr z 10 VI) i Rolnictwo (1925 nr z 21 VI) sprzeciwiał się projektowanej przez rząd Grabskiego przymusowej parcelacji majątków ziemskich, dopuszczając dobrowolną parcelację folwarków. W wystąpieniach sejmowych krytykował traktaty lokarneńskie 1925 r. i wraz z SChN głosował przeciw ich ratyfikacji. W lutym i marcu 1926 opublikował w „Warszawiance” cykl artykułów, krytykujących politykę zagraniczną Niemiec. W sprawie polityki wewnętrznej przedstawił w artykule Ustrój (nr z 28 II) propozycję zmian ustrojowych, wzmacniających rząd oraz wprowadzenie jednomandatowych okręgów wyborczych. Z zadowoleniem przyjął powołanie 10 V t.r. trzeciego rządu Witosa i zdecydowanie potępił zamach stanu Piłsudskiego (O dobro Polski, nr z 12 V, Bunt, nr z 13 V). Przed zakończeniem walk wyjechał 14 V z innymi przywódcami SChN do Poznania, gdzie protestował przeciw zwoływaniu Zgromadzenia Narodowego w stolicy. Wrócił do Warszawy po dwóch tygodniach i popierał na urząd prezydenta RP kandydaturę woj. poznańskiego Adolfa Bnińskiego; pogodził się jednak z wyborem 1 VI 1926 Ignacego Mościckiego. W artykułach zamieszczanych w „Warszawiance” w czerwcu t.r. wyciszył ataki na Piłsudskiego, krytykował natomiast konserwatystów krakowskich ze Stronnictwa Prawicy Narodowej (Żywy trup, nr z 3 VII) oraz wileńskich, m.in. Stanisława Cata-Mackiewicza (Wśród narodu, nr z 26 X). Występował też przeciw zmianom personalnym w wojsku oraz powołaniu 7 VII na ministra WRiOP Antoniego Sujkowskiego (oskarżając go m.in. o wolnomyślicielstwo). Wspierając w Sejmie wotum nieufności wobec Sujkowskiego, przyczynił się do dymisji drugiego gabinetu Kazimierza Bartla (24 IX). Jako zwolennik przemian ustrojowych państwa poparł nowelizację konstytucji 2 VIII. Nawiązał współpracę z ukazującym się od września warszawskim dziennikiem „ABC”, redagowanym przez Stanisława Strzetelskiego. W listopadzie rozmawiał z Dmowskim w sprawie utworzenia Obozu Wielkiej Polski, ale po jego powołaniu 4 XII nie wszedł do tej organizacji. Wobec zbliżających się wyborów parlamentarnych brał udział w poł. lipca 1927 w obradach Komisji Porozumiewawczej grupującej SChN, Stronnictwo Prawicy Narodowej i Polską Organizację Zachowawczą Pracy. W dn. 17–18 VIII t.r. uczestniczył w konferencji przywódców SChN z Dmowskim w majątku Witolda Czartoryskiego w Pełkiniach (pow. jarosławski), gdzie opowiedział się za współpracą Stronnictwa z Obozem Wielkiej Polski. Z tego powodu, jako jedyny członek Komisji Porozumiewawczej, nie został zaproszony na konferencję konserwatystów ze współpracownikiem Piłsudskiego, Walerym Sławkiem, która odbyła się 14–16 IX w majątku Zdzisława Tarnowskiego w Dzikowie (pow. tarnobrzeski). Wobec przewagi w SChN zwolenników współpracy z obozem Piłsudskiego nie wszedł do współtworzonego przez Stronnictwo 10 XII Komitetu Zachowawczego. Pod koniec roku, dzięki dotacji Czartoryskiego, kontynuował wydawanie bliskiej bankructwa „Warszawianki”, w której propagował program Związku Ludowo-Narodowego. W zbiorze współautorstwa Dubanowicza i Jana Steckiego „Ustrój państwa” (W. 1927) zamieścił artykuł Zastój u nas a przebudowa zagranicą (odb. W. 1927). Dn. 14 X został powołany na stanowisko zamiejscowego profesora zwycz. na Wydz. Humanistycznym KUL w miejsce zmarłego Maurycego Paciorkiewicza. Od 19 X, dojeżdżając z Warszawy, prowadził wykłady z morfologii francuskiej i prowansalskiej, średniowiecznej liryki francuskiej, prowansalskiej i włoskiej do czasów F. Petrarki oraz seminaria z literatury starofrancuskiej. Pod koniec stycznia 1928 przystąpił do Obozu Wielkiej Polski i wszedł w skład jego Wielkiej Rady. Dn. 4 III t.r. wybrany z listy Związku Ludowo-Narodowego w okręgu stołecznym do Sejmu, pod koniec tego miesiąca został członkiem jego klubu parlamentarnego (od 30 VI Klub Narodowy). Uczestniczył w Zjeździe Międzynarodowej Federacji Stowarzyszeń Ligi Narodów w Hadze, gdzie 5 VII wygłosił referat o ochronie mniejszości narodowych. Od 29 VI działał w Komitecie Organizacyjnym Stronnictwa Narodowego (SN) i po sformowaniu Stronnictwa wszedł 7 X do jego Komitetu Politycznego, uczestnicząc w tworzeniu programu.

Dn. 1 VIII 1928 zaprzestał S. wydawania „Warszawianki” i t.r. nawiązał współpracę z redagowanym przez Ferdynanda Hoesicka „Kurierem Warszawskim”. Od r. 1929 współpracował także z prowadzonym przez Aleksandra Zwierzyńskiego „Dziennikiem Wileńskim” (do r. 1930), „Gazetą Warszawską” Zygmunta Wasilewskiego (do r. 1931), warszawskim tygodnikiem „Myśl Narodowa” (do r. 1932 i ponownie w r. 1938), katowickim dziennikiem „Polonia” (do r. 1939), redagowanym m.in. przez Korfantego, oraz bialskim tygodnikiem „Placówka Kresowa” (do r. 1932), wychodzącym pod redakcją Wincentego Sierakowskiego. Ogłosił broszurę Poprzez dziesięciolecie (11 listopada 1928) (W. 1928), zbiór swej publicystyki pt. Pierwsze lat dziesięć 1918–1928 (Lw. 1929) oraz artykuł Georges Clemenceau („Recueil d’Études du Groupe Parlamentaire Polono-Française en Pologne” T. 3: 1930, odb. W. 1930). W opracowaniu „Prawo podstawą silnego państwa” (W. 1930) zamieścił artykuł Stanowisko prawicy. W wyborach do Sejmu 16 XI 1930 ponownie uzyskał mandat z listy państwowej SN. Podczas dyskusji sejmowej 26 I 1934 nad projektem konstytucji dowodził jego bezprawności, jako jedyny poseł bojkotującej obrady opozycji. W l. 1934–5 w „ABC” prowadził stały felieton polityczny i współpracował z redagowanym przez Władysława Świrskiego krakowsko-lwowskim „Kurierem Powszechnym”. Dn. 10 II 1935, na posiedzeniu Rady Naczelnej SN, po ogłoszeniu projektu likwidacji jego Komitetu Politycznego i zastąpienia go Zarządem Głównym oraz po kłótni z Dmowskim (S. reprezentował grupę tzw. starych, przywiązanych do zasad parlamentaryzmu) zerwał z SN (formalnie wystąpił w lutym 1938). W radykalnej prasie narodowej był odtąd nazywany renegatem i agentem masonerii (m.in. przez Tadeusza Wróbla), a sam związał się z tzw. grupą profesorską, skupioną wokół „Kuriera Warszawskiego”. Na jego łamach krytykował uchwaloną 8 VII 1935 ordynację wyborczą, dowodząc jej sprzeczności z konstytucją kwietniową, przedstawiał niebezpieczeństwo niemieckie i głosił konieczność ścisłego sojuszu z Francją; atakował również politykę ministra spraw zagranicznych Józefa Becka. Opublikował w tym czasie broszurę Polska polityka zagraniczna 1934–1935 (P. 1935). W lutym 1936 poparł ideę utworzenia pod auspicjami Paderewskiego opozycyjnego Frontu Morges, a w r.n. skrytykował założenie sanacyjnego Obozu Zjednoczenia Narodowego. W l. 1936–9 współpracował z redagowanym przez Mackiewicza wileńskim dziennikiem „Słowo” i równocześnie w r. 1937 z redagowanym przez Ryszarda Świętochowskiego warszawskim tygodnikiem „Odnowa” (od czerwca t.r. „Zwrot”). Po śmierci Bolesława Koskowskiego, redaktora naczelnego „Kuriera Warszawskiego”, od stycznia 1938 ogłaszał w tym dzienniku artykuły wstępne. W powstałym t.r. tygodniku „Kronika Polski i Świata”, redagowanym przez Strzetelskiego, prowadził stały felieton dotyczący spraw międzynarodowych. W marcu wzywał do stanowczej reakcji państw europejskich na Anschluss Austrii przez III Rzeszę (Po raz pierwszy…, „Kur. Warsz.” nr z 13 III), a w październiku poparł przyłączenie do Polski Zaolzia (Za sobą i przed sobą, tamże nr z 2 X). Zmienił w tym czasie swój krytyczny stosunek do polityki ministra Becka i polemizował z tezą, że Rzplta działa w zmowie z III Rzeszą. Od października propagował koncepcję tworzenia przez Polskę bloku państw leżących między Bałtykiem a Morzem Czarnym; w jego ramach istotną rolę przypisywał Czechosłowacji. Mówiąc o sytuacji wewnętrznej, nawoływał do politycznego równouprawnienia opozycji, co stanowiło, jego zdaniem, warunek sine qua non zapowiadanego przez sanację pojednania narodowego. W r. 1939 nadal miał pozytywny stosunek do polityki ministra Becka. Podkreślał znaczenie sojuszu polsko-francusko-brytyjskiego, krytykując zarazem Włochy za ich współpracę z Niemcami. Oskarżony przez byłego premiera Leona Kozłowskiego o przynależność do masonerii („Polityka” 1938 nr 16), wygrał proces o zniesławienie. W tym okresie był przewodniczącym Koleżeńskiego Sądu Dziennikarskiego w Warszawie. Opublikował trzy biogramy (m.in. Tadeusza Cieńskiego) w PSB.

Wybuch drugiej wojny światowej w r. 1939 zastał S-ego we Lwowie. Nawoływał do walki w artykule W imię Boże – do zwycięstwa! („Kur. Warsz.” nr z 1 IX). Już 13 IX t.r. wraz z gen. Hallerem i Karolem Popielem przekroczył w Zaleszczykach granicę polsko-rumuńską i przez Bukareszt dotarł 17 IX do Paryża. Dwa dni później udał się do siedziby Paderewskiego w Morges w Szwajcarii, gdzie wspólnie uzgodnili treść odezwy Paderewskiego (ukazała się następnego dnia w prasie francuskiej). Potem wrócił do Paryża i brał udział w rozmowach dotyczących obsadzenia najwyższych stanowisk państwowych. Dn. 25 IX spotkał się z przybyłym do Paryża Sikorskim i nazajutrz wraz z nim i Augustem Zaleskim doprowadził do zablokowania przez rząd francuski nominacji Bolesława Wieniawy-Długoszowskiego na stanowisko prezydenta RP. W dniu zaprzysiężenia na tym urzędzie Władysława Raczkiewicza (30 IX) bezskutecznie namawiał Sikorskiego do przyjęcia funkcji premiera. W rezultacie, na sugestię Sikorskiego, sam przyjął ten urząd i wysunął wiele postulatów zmierzających do ograniczenia kompetencji prezydenta (był twórcą tzw. umowy paryskiej gwarantującej rezygnację prezydenta z prerogatyw zagwarantowanych przez konstytucję kwietniową). Po oświadczeniu Raczkiewicza, że nie będzie korzystał z uprawnień prezydenta do samodzielnych działań, S. tego samego dnia wysunął kandydaturę Sikorskiego na premiera, która tym razem została przyjęta. S. pełnił od 1 X funkcję wicepremiera. Dn. 10 X wszedł do komisji rządowej, kierowanej przez gen. Hallera, mającej ustalić przebieg wydarzeń w Polsce we wrześniu. Dn. 17 X opowiedział się za wprowadzeniem, w porozumieniu ze stroną francuską, cenzury prasy polskiej we Francji, na co Rada Ministrów wyraziła zgodę. Pod koniec grudnia przestał pełnić funkcję wicepremiera; formalnie stanowisko to pozostało odtąd nieobsadzone, aczkolwiek zajął je faktycznie Stanisław Kot. Był S. współzałożycielem ukazującego się w Paryżu od 28 XI, redagowanego przez Leona Chrzanowskiego, rządowego „Głosu Polskiego” (od lipca 1940 w Londynie p.n. „Dziennik Polski”); publikował w nim do r. 1942. Współpracował od r. 1940 z wydawanymi w Paryżu, a następnie w Londynie, tygodnikami: „Wiadomości Polskie” (pod red. Mieczysława Grydzewskiego) i „Polska Walcząca” (pod red. Tymona Terleckiego). Był współzałożycielem i publicystą ukazującego się od t.r. londyńskiego dwutygodnika „Polish Fortnightly Review”. Dn. 22 I w Paryżu zainaugurował wykładem Odwieczne stosunki polsko-francuskie działalność, założonego przez Oskara Haleckiego, Uniw. Polskiego za Granicą. W tydzień po rozpoczęciu ofensywy niemieckiej na Francję (13 V) na posiedzeniu Rady Ministrów przekonywał, wbrew zdaniu Sikorskiego, o potrzebie ewakuacji rządu z Angers. Po kapitulacji Francji (22 VI) uczestniczył 26 VI w pierwszym posiedzeniu rządu w Londynie. Wszedł w skład kierowanej przez gen. Kazimierza Sosnkowskiego komisji ds. Reorganizacji Rady Ministrów. Od 19 VII pełnił w rządzie Sikorskiego funkcję ministra bez teki, następnie 10 X został ministrem informacji i dokumentacji; zatrudniając m.in. swych dawnych antagonistów z obozu sanacji, był atakowany za tolerowanie w ministerstwie byłych piłsudczyków. Pełniąc tę funkcję, odtworzył na emigracji Polską Agencję Telegraficzną. Był zwolennikiem współpracy polsko-czechosłowackiej i 29 X wszedł wraz z Zaleskim i Marianem Seydą do rządowego komitetu, przygotowującego projekt deklaracji współpracy polsko-czechosłowackiej (ogłoszonej 11 XI). Należał też do Komitetu Politycznego Rady Ministrów, pracującego nad zasadami konfederacji Polski i Czechosłowacji (do zakończenia jego prac 21 V 1941), będąc zarazem ze strony polskiej współprzewodniczącym Komitetu Informacji. Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej opowiedział się 21 VII 1941 za podpisaniem układu polsko-sowieckiego (układ Sikorski–Majski zawarty 30 VII t.r.), argumentując, że jego odrzucenie naraziłoby władze RP na groźbę powołania do życia przez ZSRR konkurecyjnego rządu. W kwietniu 1942 był przewidywany na stanowisko ambasadora RP w ZSRR (miał zastąpić Kota), ale nominacji tej nie przyjął. Z inicjatywy Sikorskiego kilkakrotnie t.r. przekonywał Raczkiewicza do wycofania nominacji Sosnkowskiego na następcę na stanowisku prezydenta RP. Dn. 15 III 1943 złożył rezygnację z funkcji ministra i nie zgodził się przyjąć innej funkcji rządowej; jego dymisja wynikała z niemożności przezwyciężenia, niedopuszczalnych, jego zdaniem, ograniczeń cenzuralnych, nakładanych na polskie publikacje i audycje radiowe przez stronę brytyjską.

Odtąd S., utrzymując się z pensji niewykwalifikowanego robotnika w fabryce samolotów oraz uposażenia należnego byłym ministrom (70 funtów miesięcznie), zajął się w Londynie działalnością publicystyczną. Zakończył wprawdzie współpracę z „Polish Fortnightly Review” i „Wiadomościami Polskimi”, ale rozpoczął ją z redagowanym m.in. przez Jana Lechonia, Kazimierza Wierzyńskiego i Józefa Wittlina nowojorskim „Tygodnikiem Polskim” (do r. 1947). Wracając okazjonalnie do swych zainteresowań romanistycznych, opublikował pracę La poésie et la réalité aux temps des Troubadours (Oxford 1943). W grudniu 1944 zaprzestał pracy robotnika; t.r. ogłosił broszury polityczne: The New League of Nations (Glasgow), Spór o dwie konstytucje 1921 i 1935 (Glasgow, także po angielsku, tamże), General Sikorski’s achievement (Glasgow) i The Atlantic Charter (London). W r. 1945 w londyńskiej serii wydawniczej „Biblioteka «Wczoraj i dziś»” opublikował artykuły: O byt, o duszę, o twórczość (w zbiorze „Święty płomień”), Nowa geografia wolności (w zbiorze „Ojczyzna i wolność”), Czy pomyłka i czyja? (o współdziałaniu polsko-brytyjskim, w zbiorze „Na angielskim brzegu”) oraz Dyplomatyka i łowy (o skutkach konferencji jałtańskiej, w zbiorze „Dyplomatyka i łowy”). Do r. 1951 był prezesem zarządu, założonego 3 V 1945, Inst. Historycznego im. Sikorskiego w Londynie.

Po zakończeniu wojny S. nadal mieszkał w Londynie. Był współzałożycielem powołanego 30 XI 1945 Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie i jego prezesem w l. 1946–8 oraz 1950–4; za jego prezesury Związek podjął 14 VI 1947 uchwałę o niepublikowaniu w kraju. W r. 1945 ogłosił S. broszury, opisujące powojenną sytuację polityczną na świecie: Downward Path (Glasgow), w Europie: Is this the New Europe? (Glasgow), Pięć map i niewiele słów (Rzym), The Crimean Revenge 1855–1945 (Glasgow) oraz w Polsce: What Poles Want? (Glasgow, po polsku, Rzym 1946). W kolejnej broszurze Si tacuisses (Glasgow 1945) skrytykował pracę Stanisława Grabskiego „Nil desperandum” (Londyn 1945) i bronił idei Polski jagiellońskiej. Był odtąd na emigracji jednym z nielicznych polityków antysanacyjnych opowiadających się, wbrew swej postawie przedwojennej, za koncepcją federacyjną. Poglądy S-ego wpłynęły w tym czasie na ukształtowanie się stanowiska negującego jakikolwiek kompromis z rządem w Warszawie. W opracowaniu „Straty kultury polskiej 1939–1944” (Glasgow 1945) opublikował wspomnienia Edward Dubanowicz i Adolf Nowaczyński. W r. 1946 ogłosił artykuł Warsaw, the heart of Europe w zbiorze „All For Freedom. The Warsaw Epic” (Bombay). T.r. zakończył współpracę z „Polską Walczącą”, publikował natomiast w kontynuacji „Wiadomości Polskich”, tygodniku „Wiadomości”, m.in. cykl wspomnień W Krakowie 1910–1920 (1946 nr 1, 3, 5, 8, 12, 17, 19, 22, 38/39, 1947 nr 5). Przewodniczył I Kongresowi Zjednoczenia Polskiego w Wielkiej Brytanii (23–24 II 1947) oraz I Kongresowi Wolnych Dziennikarzy w Paryżu (1948), który powołał Międzynarodową Federację Wolnych Dziennikarzy Europy Środkowej i Wschodniej. W r. 1948 zorganizował zakup budynku dla Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie przy Finchely Road (zwanego odtąd Domem Pisarzy) i został prezesem jego zarządu. Należał do Komitetu Honorowego Funduszu Obrony Ziem Wschodnich, powołanego 7 VI t.r. przez Związek Ziem Wschodnich. Dn. 20 XII 1949 wszedł jako polityk bezpartyjny do Rady Politycznej, kierowanej przez Tomasza Arciszewskiego, opozycyjnej wobec prezydenta RP na uchodźstwie Zaleskiego. T.r. opublikował broszury: wspólnie z Józefem Lipskim i Edwardem Raczyńskim – Trzy podróże gen. Sikorskiego do Ameryki (Londyn) i Przegląd zdarzeń: wrzesień 1939 – wrzesień 1949 (Londyn) oraz samodzielnie Russia’s Common Cause with Germany (London). Ogłosił też w r. 1950 odbitki swych artykułów z „Wiadomości” (nr 24, 35): Goethe i Polska (Londyn) oraz ze zbioru „Jedenasta rocznica” [b.m.w.], Polityka międzynarodowa 1949–1950 (Nowy Jork). T.r. nawiązał współpracę z londyńskimi tygodnikami „Gazeta Niedzielna” i „Życie”, redagowanymi m.in. przez Jana Bielatowicza. Na II Kongresie Wolnych Dziennikarzy w Londynie t.r. był seniorem delegacji dziennikarzy polskich. Dn. 27 I został przewodniczącym Wydz. Historyczno-Filozoficznego (następnie Humanistycznego) Polskiego Tow. Naukowego na Obczyźnie. Od r. 1951 wykładał w Polskim Uniw. na Obczyźnie i okresowo w emigracyjnej Szkole Nauk Politycznych i Społecznych. T.r. wydał z Folkierskim i Mieczysławem Giergielewiczem księgę zbiorową „Juliusz Słowacki 1809–1849” (Londyn) i zamieścił w niej rozprawę Zamoyski i Zborowski; od t.r. współpracował z ukazującymi się dwa razy w tygodniu w Mannheim „Ostatnimi Wiadomościami”, a od r. 1952 z paryskim dziennikiem „Słowo Polskie”. Opublikował książkę Polityka rządu polskiego w czasie II wojny światowej (Londyn 1951) oraz dalsze artykuły: O układzie polsko-rosyjskim z 30 VII 1941 („Kultura” 1951 nr 4, odb. Londyn 1951) i Biały orzeł w koronie z krzyżem („Życie” 1954 nr 21, 27, 30, odb. Londyn 1954). Od r. 1952 był honorowym członkiem Związku Dziennikarzy RP. Dn. 15 XII t.r. w Inst. Historycznym im. Sikorskiego obchodził jubileusz 50-lecia pracy pisarskiej (przemówienia i referaty, m.in. Folkierskiego, Terleckiego i Mariana Kukiela z tej uroczystości opublikowano w księdze zbiorowej pod red. Antoniego Bogusławskiego i Terleckiego „Stanisław Stroński – w 50-lecie pracy pisarskiej”, Tunbridge Wells 1954). W „Roczniku Polskiego Tow. Naukowego na Obczyźnie” (1952/3) ogłosił artykuł Tristan i Iseult (odb. Londyn 1953), a w księdze pamiątkowej „Leonardo da Vinci. W 500-lecie urodzin” (Tunbridge Wells 1953) Wielkość Leonarda. Wydał i opatrzył przedmową „Pamiątki imci Pana Seweryna Soplicy cześnika parnawskiego” Henryka Rzewuskiego (Londyn 1954). Czynny nadal w obozie politycznym, kwestionującym legalność prezydentury Zaleskiego, wchodził od 31 VII 1954 w skład Tymczasowej Rady Jedności Narodowej. W księdze zbiorowej „Mickiewicz żywy” (red. Herminia Naglerowa, Londyn 1955) zamieścił artykuł Twórczość lat 15-tu. Zapewne w tym okresie napisał Pamiętnik oraz rozprawę Udział Polski w drugiej wojnie światowej (rkp. IPiM Sikorskiego). We wrześniu 1955 wziął udział w Kongresie prowansalskim w Awinionie. T.r. otrzymał nagrodę londyńskiego „Dziennika Polskiego i Dziennika Żołnierza” (kontynuacji od r. 1944 „Dziennika Polskiego”). Był członkiem działającej na emigracji Polskiej Rady Macierzy Szkolnej. Zmarł nagle 30 X 1955 w Londynie, został pochowany obok żony na St. Mary’s Roman Catholic Cemetery (kw. NE, grób nr 502).

W Polsce międzywojennej S. był uważany za jednego z najlepszych mówców sejmowych. «„Szpilki” swoje owijał […] jedwabiem. Kłuł słodkimi słowami wytworności. Nie polemizował po grubiańsku, nie używał słów pospolitych, był zawsze wytworny, elegancki» (B. Singer). «Był najbardziej i najokrutniej dowcipny wśród wszystkich polityków nie tylko swego pokolenia – uchodzić mógł nie tylko za sceptyka, ale za cynika niemal» (J. Lechoń). Ceniony był zwłaszcza jako publicysta. «Stwarzał […] pojęcia, które się zaaklimatyzowały i na długo się utrzymywały w dużej części społeczeństwa polskiego. Rzucenie […] hasła […] „cud nad Wisłą” było majstersztykiem dziennikarstwa […], pierwszą i najbardziej kurtuazyjną próbą odebrania Piłsudskiemu glorii zwycięstwa.» (Cat-Mackiewicz). Był «jednym z pierwszych dziennikarzy w Polsce, który nauczył się pisać zwięźle i krótko. Pisał prosto, o jednej tylko sprawie, w pierwszym odstępie przesłanki, w drugim obraz sytuacji, w trzecim – wnioski» (W. A. Zbyszewski). Ceniono również działalność naukową S-ego; wg Stanisława Widłaka jego prace zarówno edytorskie, jak interpretacyjne, miały wysoki poziom; w sposób istotny zmieniły one dotychczasowe poglądy na poezję prowansalską i w tej dziedzinie na stałe weszły do naukowej klasyki.

W małżeństwie zawartym w r. 1907 z Henryką z Jareckich (1884–1947), córką Henryka Jareckiego (zob.), absolwentką konserwatorium lwowskiego, miał S. troje dzieci: Helenę (ur. 1908), Andrzeja (1909–1975), w l. 1943–6 żołnierza II Korpusu Polskiego, żonatego z Martą z Pachtów (oboje pochowani na Hampstead Cemetery w Londynie), i Stanisława (ur. 25 IV 1911), podporucznika rezerwy od r. 1935.

W r. 1956 ukazał się specjalny, dziewiąty numer „Wiadomości” poświęcony S-emu ze wspomnieniami o nim, m.in. Zygmunta Nowakowskiego, Jana Lechonia i Cata-Mackiewicza; opublikowano tam pośmiertnie jego artykuły: Obce a swoje w kraju, Dziennikarz niemiecki w zachodniej Polsce, Zabawny dwugłos oraz O starości. Również pośmiertnie ogłoszono artykuły: Znad Niemna… Polak, mieszkaniec Europy w zbiorze „Adam Mickiewicz. Księga w stulecie zgonu” (wyd. i odb. Londyn 1956), Czas–pismo–człowiek w księdze pamiątkowej „XXX-lecie «Wiadomości»” (red. Terlecki, Londyn 1957) oraz wspomnienie o Sikorskim Wierzył w Polskę w antologii „«Wiadomości» na emigracji” (Londyn 1968, red. Stefania Kossowska). Związek Pisarzy Polskich na Obczyźnie ufundował literacką Nagrodę Młodych im. S-ego.

W filmie „Śmierć prezydenta” (1977, reż. Jerzy Kawalerowicz) rolę S-ego odtworzył Włodzimierz Saar.

Fot. w: Terlecki T., Spotkania ze swoimi, Wr. 1999 s. 100; – Awanse oficerskie w Wojsku Polskim 1935–1939, Red. R. Rybka, K. Stepan, Kr. 2003 (dot. syna S-ego, Stanisława); Bibliography of books in Polish or relating to Poland, London 1945–59 I–II; Bibliography of works by Polish scholars and scientists published outside Poland in languages other than Polish, Red. M. Danilewicz, J. Nowak, London 1964; Grodziska, Polskie groby Londynu, I–II; Karolewicz G., Nauczyciele akademiccy Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w okresie międzywojennym, L. 1996 II; Leksykon kultury polskiej poza krajem od roku 1939, L. 2000; Łoza, Czy wiesz kto to jest?; Mały słownik pisarzy polskich na obczyźnie 1939–1980, W. 1992; Markiewicz H., Romanowski A., Skrzydlate słowa: wielki słownik cytatów polskich i obcych, Kr. 2005; Mieses M., Z rodu żydowskiego. Zasłużone rodziny polskie krwi niegdyś żydowskiej, W. 1991; Ministrowie Polski Niepodległej 1918–1945, Szczecin 2001; La Pologne en France, Paris 1935–41 I–II; Polonica zagraniczne, W. 2003 V; Skrzypek J., Bibliografia pamiętników polskich, Wr. 1976; Słownik badaczy literatury polskiej, Ł. 2002 V (bibliogr.); Słownik współczesnych pisarzy polskich, W. 1964 III (bibliogr.); Walanis A., Polonica in English, Chicago 1945; – Arski S., My Pierwsza Brygada, W. 1963; Burzyński J., Londyński „Dziennik Polski” – zarys organizacji pisma w latach 1940–1943, „Acta Universitatis Wratislaviensis” 1988, Historia t. 62 s. 125, 130; Chajn L., Polskie wolnomularstwo 1920–1938, W. 1984; Chwastyk-Kowalczyk J., Londyński „Dziennik Polski” 1940–1943, Kielce 2005; Czapiewski E., U źródeł sporu o koncepcje polityki zagranicznej między Stanisławem Mackiewiczem-Catem a Stanisławem Strońskim, „Acta Universitatis Wratislaviensis” 1988, Historia t. 62 s. 15–34; Czerny Z., Filologia romańska w Uniwersytecie Jagiellońskim, w: Wydział Filologiczny Uniwersytetu Jagiellońskiego. Historia katedr, Kr. 1964; Danilewicz-Zielińska M., Szkice o literaturze emigracyjnej, Paryż 1978; Duraczyński E., Rada Narodowa Rzeczypospolitej Polskiej 1939–1945, w: O Polsce na uchodźstwie 1939–1945. Rada Narodowa Rzeczypospolitej Polskiej, Oprac. E. Duraczyński, R. Turkowski, W. 1997; tenże, Rząd Polski na uchodźstwie 1939–1945. Organizacja. Personalia. Polityka, W. 1993; Dybiec, UJ; Faryś J., Poglądy polityczne Stanisława Strońskiego (1919–1939), „Zesz. Nauk. Akad. Roln. w Szczecinie” 1978 nr 78 s. 31–54; tenże, Stanisław Stroński – biografia polityczna do 1939 roku, Szczecin 1990; Friszke A., Życie polityczne emigracji, W. 1999; Garlicki A., Józef Piłsudski 1867–1935, W. 1990; Goldman J., La philologie romane en Pologne, Kr. 1937; Grabowski W., Polska Agencja Telegraficzna 1918–1991, W. 2005; Grzelewska D., Prasa, radio i telewizja w Polsce, W. 2001; Habielski R., Niezłomni nieprzejednani, W. 1991; tenże, Życie społeczne i kulturalne emigracji, W. 1999; Kamiński M. K., Edvard Beneš kontra gen. Władysław Sikorski, W. 2005; Kisielewski T., Federacja środkowo-europejska, W. 1991 s. 69–70, 79, 87, 92, 110–12, 115, 121, 123, 145, 201; Kozicki S., Historia Ligi Narodowej (1887–1907), Londyn 1964; Kukiel M., Generał Sikorski. Żołnierz i mąż stanu Polski Walczącej, L. 1970; Leczyk M., Komitet Narodowy Polski a Ententa i Stany Zjednoczone 1917–1919, W. 1966; Literatura pol. na obczyźnie, I–II; Mackiewicz-Cat S., Historia Polski od 11 listopada 1918 r. do 17 września 1939 r., W. 1989; Matwiejew G., Rudnicki S., Protokół konferencji w Pełkiniach, „Przegl. Hist.” T. 69: 1978 z. 3 s. 463–4, 467–8; Micewski A., W cieniu marszałka Piłsudskiego, W. 1978; Mobilizacja uchodźstwa do walki politycznej 1945–1990, Red. L. Kliszewicz, Londyn 1995; Moczulski L., Wojna polska, Londyn 1987; Myśliński J., Studia nad polską prasą społeczno-polityczną w Zachodniej Galicji 1905–1914, W. 1970; Paczkowski A., Ignacy J. Paderewski i „Rzeczpospolita” (1920–1924), „Roczn. Hist. Czasopiśm. Pol.” T. 12: 1973 z. 3 s. 327–58; tenże, Prasa i społeczność polska we Francji w latach 1920–1940, Wr. 1979; tenże, Prasa polska w latach 1918–1939, W. 1980; Pestkowska M., Kazimierz Sosnkowski, Wr. 1997; taż, Uchodźcze pasje, Paryż 1991; taż, Za kulisami rządu polskiego na emigracji, W. 2000; Pietrzak M., Reglamentacja wolności prasy w Polsce (1918–1939), W. 1963; Pobóg-Malinowski W., Najnowsza historia polityczna Polski, L. 1983 II–III; Przybylski H., Front Morges w okresie II Rzeczypospolitej, W. 1972; Rudnicki S., Chrześcijańsko-Narodowe Stronnictwo Rolnicze, w: Ziemiaństwo polskie 1795–1945, Red. J. Leskiewiczowa, W. 1985 s. 189, 193, 195, 197–8, 204–6, 208, 210; tenże, Działalność polityczna polskich konserwatystów 1918–1926, Wr. 1981; tenże, Lwowska grupa Ligi Narodowej w świetle własnych protokołów z lat 1918–1919, „Przegl. Hist.” T. 68: 1977 z. 4 s. 712; Rutkowski T. P., Stanisław Kot 1885–1975. Biografia polityczna, W. 2000; Sakowski J., Asy i damy, Paryż 1962 s. 273, 276; Srokowski K., N.K.N. Zarys historii Naczelnego Komitetu Narodowego, Kr. 1923; Suleja W., Józef Piłsudski, Wr. 1995; tenże, Orientacja austro-polska w latach I wojny światowej (do aktu 5 listopada 1916 roku), Wr. 1992; Terej J. J., Rzeczywistość i polityka, W. 1979; Tommasini F., Odrodzenie Polski, W. 1928; Wapiński R., Ignacy Paderewski, Wr. 1999; tenże, Narodowa Demokracja 1893–1939, Wr. 1980; tenże, Władysław Sikorski, W. 1978; Wątor A., Chrześcijańsko-narodowi. Z dziejów nurtu politycznego do 1928 roku, Szczecin 1999; Władyka W., Działalność polityczna polskich stronnictw konserwatywnych w latach 1926–35, Wr. 1977; Władze RP na obczyźnie podczas II wojny światowej, Red. Z. Błażyński, Londyn 1994; Wolsza T., Rząd RP na obczyźnie wobec wydarzeń w kraju 1945–1950, W. 1998; Zabiełło S., Na posterunku we Francji, W. 1967; tenże, O rząd i granice, W. 1970; Zaćmiński A., Emigracja polska w Wielkiej Brytanii wobec możliwości wybuchu III wojny światowej 1945–1954, Bydgoszcz 2003; Zbyszewski W. A., Stroński, „Kultura” 1956 nr 4 s. 55–64; Ziejka F., Paryż młodopolski, W. 1993; Żaroń P., Generał Władysław Sikorski, Tor. 2003; – Arch. Paderewskiego, II–V; Ciołkoszowa L., Spojrzenie wstecz, Paryż 1995; Daszyński I., Pamiętniki, W. 1957 I–II; Dzienniki czynności prezydenta RP Władysława Raczkiewicza 1939–1947, Oprac. J. Piotrowski, Wr. 2004; Grabski S., Pamiętniki, W. 1989 I–II; Haller J., Pamiętniki, Londyn 1964; KUL w l. 1925–1939 we wspomnieniach swoich pracowników i studentów, L. 1989; Lechoń J., Portrety ludzi i zdarzeń, W. 1999; Listy Władysława Sikorskiego do Władysława L. Jaworskiego i prezydium Naczelnego Komitetu Narodowego (1914–1919), Oprac. Z. Koziński, Z. Pietrzyk, Kr. 1987; Łukaszewicz J., Dyplomata w Paryżu 1936–1939, Oprac. W. Jędrzejewicz, H. Bułhak, W. 1995; Mackiewicz S., Zielone oczy, W. 1987; Młynarski F., Wspomnienia, W. 1971; Morawski K., Tamten brzeg, Paryż 1960; Nagórski Z., Wojna w Londynie, Paryż 1966; Nie szablą, lecz piórem, Red. D. Nałęcz, W. 1993; Nowak-Jeziorański J., Kurier z Warszawy, Kr. 1997; Obrona Lwowa, W. 1993 II; Olchowicz K., Ćwierć wieku z „Kurierem Warszawskim”, Kr. 1974; Popiel K., Generał Sikorski w mojej pamięci, Londyn 1978; Protokoły posiedzeń Rady Ministrów Rzeczypospolitej Polskiej, Oprac. W. Rojek, A. Suchcitz, Kr. 1994–2006 I–VII; Racje i okoliczności, Oprac. R. Habielski, W. 2000; Raczyński E., W sojuszniczym Londynie, Londyn 1997; Romer E., Pamiętnik paryski (1918–1919), Oprac. A. Garlicki, R. Świętek, Wr. 1989; Romeyko M., Przed i po maju, W. 1967 I–II; Singer B., Od Witosa do Sławka, Paryż 1962 s. 54–7; Witos W., Moja tułaczka, W. 1967; tenże, Moje wspomnienia, Paryż 1964–5 I–III; – „Dzień Pol.” 1931 nr 343 (dot. ojca); – Arch UJ: sygn. S II 619, WF II 121; IPiM Sikorskiego: Min. Informacji i Dok., A. 10 kol. 183 (dok. S-ego z l. 1926–42).

Wojciech Rojek